Làm sao để tránh áp lực và trầm cảm học đường?

1. Thực trạng áp lực học tập và trầm cảm học đường hiện nay

Trong những năm gần đây, áp lực học tập và trầm cảm học đường đã trở thành một vấn đề đáng báo động tại Việt Nam. Cạnh tranh điểm số, kỳ thi chuyển cấp, sự kỳ vọng cao của gia đình và xã hội khiến nhiều học sinh – đặc biệt là học sinh cuối cấp THCS và THPT – phải đối mặt với trạng thái căng thẳng học tập kéo dài.

Căng thẳng học tập được hiểu là trạng thái cảm xúc tiêu cực xảy ra khi yêu cầu học tập vượt quá khả năng đáp ứng của học sinh. Khi bước vào kỳ thi chuyển cấp, nhất là kỳ thi vào lớp 10 và thi tốt nghiệp THPT – xét đại học, áp lực này tăng lên gấp nhiều lần. Đây không chỉ là các bài kiểm tra đơn thuần, mà là dấu mốc quan trọng có ảnh hưởng đến định hướng học tập và tương lai của mỗi em. 

Áp lực học tập kéo dài không chỉ làm giảm kết quả học tập mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần. Những hệ quả tiêu cực có thể thấy ở nhiều học sinh:

• Trầm cảm nhẹ đến nặng, kéo theo các triệu chứng như buồn bã kéo dài, mất hứng thú với mọi thứ, bi quan về tương lai.

• Rối loạn lo âu, sợ đến lớp, sợ kiểm tra, nhiều em xin nghỉ học hoặc nói dối để tránh đối diện với bài vở.

• Rối loạn hành vi, nổi nóng vô cớ, chống đối hoặc thu mình cực đoan.

• Ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất, như suy nhược cơ thể, đau đầu kéo dài, đau dạ dày do căng thẳng.

Đáng lo hơn, trong một số trường hợp nghiêm trọng, các em có thể có ý nghĩ hoặc hành vi tự làm hại bản thân, điều mà báo chí trong thời gian qua đã nhiều lần phản ánh. Đây là cảnh báo rõ ràng rằng áp lực thi cử và học tập hiện nay đã vượt quá ngưỡng chịu đựng của nhiều học sinh, đặc biệt ở độ tuổi còn chưa hoàn thiện về tâm sinh lý.

2. Nguyên nhân dẫn đến tình trạng áp lực và trầm cảm học đường

Nhiều khảo sát trong nước trong vài năm gần đây cho thấy tỷ lệ học sinh gặp các vấn đề như lo âu, stress kéo dài, rối loạn cảm xúc và trầm cảm từ nhẹ đến nặng đang gia tăng một cách đáng báo động. Không chỉ học sinh cuối cấp mà cả học sinh tiểu học cũng bắt đầu xuất hiện dấu hiệu mệt mỏi, áp lực, ngại học. Đây không còn là hiện tượng đơn lẻ mà đã trở thành một vấn đề phổ biến mang tính xã hội. Theo phản ánh của nhiều giáo viên và chuyên gia tâm lý học đường, số lượng học sinh tìm đến phòng tư vấn tâm lý vì căng thẳng học tập tăng lên rõ rệt sau giai đoạn học trực tuyến kéo dài và các thay đổi trong chương trình học. Nguyên nhân cốt lõi dẫn đến thực trạng này đến từ nhiều yếu tố kết hợp, trong đó đáng chú ý nhất là:

🔴 Áp lực điểm số và kỳ vọng quá mức

Học sinh ngày nay phải đối diện với nhiều bài kiểm tra, thi cử, tiêu chí đánh giá… khiến các em luôn có cảm giác “phải giỏi hơn nữa”.
Nhiều phụ huynh vô tình tạo thêm áp lực bằng việc so sánh con với bạn bè, dẫn đến cảm giác tự ti, mệt mỏi.

🔴 Khối lượng bài vở lớn, chương trình cập nhật nhanh

Đặc biệt sau các giai đoạn chuyển cấp (lớp 5 → 6, lớp 9 → 10), rất nhiều học sinh không kịp thích nghi và rơi vào trạng thái quá tải.

🔴 Ảnh hưởng từ mạng xã hội và môi trường cạnh tranh

Trên TikTok, YouTube, hình ảnh những “học sinh xuất sắc”, “học sinh đạt học bổng” xuất hiện liên tục khiến nhiều em cảm thấy bản thân “kém cỏi”, “không đủ giỏi”.

🔴 Thiếu kỹ năng quản lý cảm xúc

Trường học chủ yếu dạy kiến thức, trong khi kỹ năng tự trấn an, cân bằng cảm xúc – thứ mà học sinh rất cần – lại bị bỏ quên.

Tất cả những yếu tố trên khiến tình trạng căng thẳng học tập trở thành vấn đề nghiêm trọng và phổ biến hơn bao giờ hết.

3. Dấu hiệu học sinh bị áp lực học tập và trầm cảm học đường

Khi học sinh chịu áp lực học tập trong thời gian dài, các dấu hiệu tâm lý và hành vi thường xuất hiện rất rõ ràng. Tuy nhiên, nhiều phụ huynh lại dễ bỏ qua hoặc hiểu sai những tín hiệu này, cho rằng đó chỉ là “lười biếng” hoặc “thiếu tập trung”. Dưới đây là 7 dấu hiệu phổ biến nhất. Nếu con xuất hiện nhiều biểu hiện cùng lúc, phụ huynh cần đặc biệt lưu ý vì mức độ rủi ro sẽ tăng cao.

Né tránh việc học, mất hứng thú với môn từng yêu thích: Một trong những dấu hiệu đầu tiên là việc con không còn thích học những môn từng giỏi hoặc yêu thích như Toán, Văn, Anh… Sự thay đổi này không chỉ đơn giản là “chán học”, mà có thể là phản ứng tự vệ khi con cảm thấy quá tải, mất động lực hoặc lo sợ thất bại.

Mệt mỏi kéo dài, đau đầu, rối loạn giấc ngủ: Stress học tập có thể gây ra những tác động trực tiếp lên cơ thể. Nhiều học sinh than đau đầu, mất ngủ, ngủ không sâu giấc hoặc luôn cảm thấy kiệt sức khi thức dậy. Đó là dấu hiệu điển hình của hệ thần kinh đang bị đặt dưới áp lực lớn.

Thay đổi tính cách: dễ cáu gắt hoặc thu mình: Một học sinh từng vui vẻ có thể trở nên cáu kỉnh, dễ nổi nóng, hoặc ngược lại trở nên im lặng, thu mình và ít giao tiếp. Sự thay đổi đột ngột về cảm xúc cho thấy con đang gặp vấn đề trong việc kiểm soát tâm lý và có thể đang chịu áp lực lớn mà không biết cách giải tỏa.

Sợ đến lớp hoặc sợ kiểm tra: Nhiều em tìm cách trì hoãn đến trường bằng cách than mệt, xin nghỉ học hoặc viện cớ đau bụng để tránh đối diện với bài kiểm tra. Đây là biểu hiện của lo âu học đường, thường gặp ở học sinh có trải nghiệm thất bại hoặc đang sợ áp lực thành tích.

Kết quả học tập giảm sút dù con đã cố gắng: Điểm số tụt dần, không theo kịp bài giảng hoặc mất tập trung trong giờ học không chỉ là vấn đề kiến thức. Đây thường là hệ quả của việc con bị quá tải về tâm lý, không còn đủ năng lượng để duy trì hiệu quả học tập.

Thói quen ăn uống thay đổi bất thường: Ăn quá ít, bỏ bữa sáng hoặc ăn vô tội vạ để giải tỏa cảm xúc đều là những phản ứng thường gặp khi con chịu áp lực. Những thay đổi này cho thấy cơ thể và tâm trí đang bị mất cân bằng.

Thường xuyên nói những câu tiêu cực về bản thân: “Con học dở lắm”, “Con không làm được đâu”, “Con mệt quá”… Khi con lặp lại những câu nói này nhiều lần, đó là dấu hiệu rõ ràng của sự tự ti và suy nghĩ tiêu cực. Đây là biểu hiện quan trọng nhất phụ huynh tuyệt đối không nên xem nhẹ, bởi nó cho thấy con đã mất niềm tin vào bản thân và đang bước vào vùng nguy hiểm của trầm cảm học đường.

4. Những sai lầm phụ huynh thường mắc khi con gặp áp lực học tập

❌ Ép con phải giỏi bằng bạn, bằng anh chị

So sánh là một trong những nguyên nhân lớn nhất khiến học sinh mất tự tin và rơi vào cảm giác “không bao giờ đủ tốt”. Khi liên tục bị đặt cạnh thành tích của người khác, nhiều em dần tin rằng giá trị của mình chỉ được đo bằng điểm số, từ đó dễ suy sụp khi không đạt kỳ vọng.

❌ Nhồi lịch học thêm quá nhiều

Nhiều cha mẹ nghĩ rằng “cứ học nhiều là sẽ giỏi hơn”, nhưng thực tế việc nhồi nhét kiến thức khiến con kiệt sức, không còn thời gian nghỉ ngơi hoặc nạp lại năng lượng. Khi cơ thể và tâm trí luôn trong trạng thái mệt mỏi, khả năng tiếp thu và ghi nhớ giảm mạnh, dẫn đến học càng nhiều lại càng kém hiệu quả.

❌ La mắng khi con điểm kém

Điểm kém là biểu hiện của vấn đề sâu hơn, như mất gốc, phương pháp học sai hoặc áp lực vượt quá giới hạn. La mắng không những không giải quyết được gốc rễ mà còn khiến con sợ học, sợ thất bại và tránh né việc tiếp cận kiến thức.

❌ Không trò chuyện hoặc chỉ hỏi chuyện học

Nhiều phụ huynh bận rộn đến mức chỉ hỏi con: “Hôm nay được mấy điểm?” mà quên mất cảm xúc và trải nghiệm của con quan trọng không kém. Khi trẻ không cảm nhận được sự thấu hiểu, các em sẽ thu mình lại, giấu kín khó khăn và tự chịu áp lực một mình.

Những sai lầm này lặp đi lặp lại theo thời gian có thể khiến tình trạng trầm cảm học đường âm thầm phát triển, và đến khi phụ huynh nhận ra thì vấn đề đã trở nên nghiêm trọng hơn rất nhiều.

5. Làm gì để giúp con vượt qua căng thẳng và trầm cảm học đường?

Lắng nghe không phán xét
Thay vì ngay lập tức đưa ra lời khuyên hay phán xét, hãy tạo một không gian để con tự do chia sẻ áp lực và cảm xúc của mình. Việc lắng nghe chủ động, chú ý đến cảm nhận của con sẽ giúp trẻ cảm thấy được thấu hiểu và giảm bớt căng thẳng.

Không đặt kỳ vọng vượt quá khả năng của con
Mỗi học sinh có năng lực, tốc độ tiếp thu và sở trường riêng. Việc ép con đạt điểm số cao hay thành tích xuất sắc giống người khác dễ khiến trẻ cảm thấy áp lực và mất tự tin. Hãy đánh giá tiến bộ của con dựa trên nỗ lực cá nhân để giúp con cảm thấy có động lực hơn trong học tập.

Phân tích nguyên nhân gốc rễ
Khi con gặp căng thẳng, hãy cùng trẻ tìm hiểu nguyên nhân sâu xa: liệu con có đang học quá tải, thiếu nền tảng môn học nào, gặp mâu thuẫn bạn bè, hay lo lắng trước kỳ thi? Nhận diện rõ nguyên nhân giúp cha mẹ chọn giải pháp phù hợp thay vì chỉ “dập tắt” triệu chứng bên ngoài.

Cân bằng giữa học và nghỉ ngơi
Xây dựng thói quen học tập khoa học là chìa khóa. Ví dụ, học 25 phút nghỉ 5 phút, lập thời gian biểu linh hoạt và dành không gian thư giãn lành mạnh sẽ giúp trẻ nạp lại năng lượng, cải thiện tập trung. Thay vì nhồi nhét học thêm theo lớp đông, phụ huynh có thể cân nhắc học kèm 1–1, điều chỉnh lộ trình học phù hợp năng lực và tâm lý của con.

Hỗ trợ tâm lý chuyên nghiệp khi cần
Nếu con xuất hiện các dấu hiệu trầm cảm nặng như mất ngủ kéo dài, bi quan, tự cô lập hoặc có hành vi tự hại, việc nhờ đến chuyên gia tâm lý là cần thiết. Gia đình đóng vai trò quan sát và đồng hành, nhưng chuyên gia sẽ cung cấp chiến lược can thiệp hiệu quả, giúp con phục hồi cân bằng tinh thần và phát triển bền vững.

6. Vai trò của gia sư trong việc giảm áp lực học tập và hỗ trợ tâm lý cho học sinh

Nhiều phụ huynh thường nghĩ gia sư chỉ có nhiệm vụ “dạy thêm”, nhưng trên thực tế, một gia sư tốt có thể giúp giảm áp lực học tập rõ rệt, đặc biệt khi con đang gặp khó khăn về tâm lý và học lực. Gia sư không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn đóng vai trò như một người đồng hành trong quá trình học tập:

• Định hướng phương pháp học khoa học, giúp con học đúng cách thay vì học dồn dập gây căng thẳng.

• Khắc phục tình trạng mất gốc, điều vốn là nguyên nhân lớn khiến học sinh sợ học, mất tự tin.

• Tạo động lực và cảm hứng học, giúp con cảm thấy mỗi buổi học đều nhẹ nhàng hơn.

• Quan tâm, trò chuyện và giải tỏa tâm lý, điều mà nhiều học sinh khó chia sẻ trực tiếp với cha mẹ.

• Theo sát tiến trình học, đảm bảo con không bị tụt lại, từ đó giảm áp lực khi đến lớp.

Học tại nhà 1–1 mang lại cảm giác an toàn mà lớp học đông khó có được. Khi không còn sợ sai hay sợ bị đánh giá, học sinh dễ dàng đặt câu hỏi, hiểu bài sâu hơn và tự tin quay lại nhịp học tập bình thường. Lựa chọn một gia sư vừa giỏi chuyên môn, vừa hiểu tâm lý lứa tuổi sẽ đảm bảo mỗi buổi học không chỉ là truyền đạt kiến thức mà còn giúp con tháo gỡ áp lực và xây dựng tinh thần học tập tích cực.

Trong thời đại mà trẻ phải đối mặt với vô vàn tác động từ mạng xã hội, sự cạnh tranh và tiêu chí đánh giá đa chiều, một người đồng hành phù hợp sẽ giúp con giữ được sự cân bằng quan trọng giữa học tập và sức khỏe tinh thần. Bởi cuối cùng, một đứa trẻ mạnh mẽ về tâm lý sẽ học tốt hơn, sống tự tin hơn và phát triển bền vững hơn rất nhiều so với một đứa trẻ chỉ chạy theo điểm số.